فــــراپــــرده

اپلیکیشن وی‌چت که به‌تازگی رفع فیلتر شده، محبوب‌ترین پلتفرم پیام‌رسان در زادگاه خود چین است. اما این اپلیکیشن چگونه به چنین جایگاهی دست یافته است؟

وی‌چت، محبوب‌ترین اپلیکیشن پیام‌رسان چین، همیشه رابطه‌ی تنگاتنگی با دولت این کشور داشته است. دولت چین از زمان ساخت این اپلیکیشن در سال ۲۰۱۱ از آن حمایت مالی به عمل آورده و این یک واقعیت پذیرفته شده است که مقامات بر فعالیت کاربران این پیام‌رسان نظارت و محتوای آن را سانسور می‌کنند. اکنون وی‌چت در شرف آن است که مسئولیت بزرگ‌تری بر عهده بگیرد و دامنه‌ی فعالیت‌های چندمنظوره‌ی فعلی را خود در حیطه‌ی حساسی گسترش دهد؛ بدین صورت که چندین سازمان و مؤسسه‌ی دولتی در چین، مشغول ادغام این پیام‌رسان با سامانه‌ی شناسایی الکترونیکی این کشور هستند.

شاید درک نحوه‌ی دستیابی وی‌چت به چنین قدرت نفوذ و اثرگذاری بالایی در چین، برای مردم خارج از این کشور، به‌خصوص افرادی که در دنیای آزاد غرب زندگی می‌کنند، دشوار باشد. بن تامپسون، مشاور و بنیان‌گذار وبلاگ استراتچری، می‌نویسد:

وی‌چت برای تمام مقاصد و اهداف در گوشی شما به کار می‌رود و در چین بسیار بیشتر از هر جای دیگری، گوشی شما همه چیز است. هیچ اپلیکیشنی در کشورهای دیگر با این پیام‌رسان قابل مقایسه نیست؛ نه لاین، نه واتساپ و نه فیسبوک.

وی‌چت در سال ۲۰۱۱ توسط کمپانی هولدینگ تنسنت ساخته شد. این پیام‌رسان روزانه ۹۰۲ میلیون کاربر فعال دارد و هر روز نزدیک به ۳۸ میلیارد پیام در این پلتفرم فرستاده می‌شود. تنسنت سال گذشته با افزودن مینی اپلیکیشن‌ها به وی‌چت، یک فروشگاه اپلیکیشن درون این پیام‌رسان به وجود آورد که کاربران با استفاده از آن می‌توانند به انجام بازی، پرداخت قبض، یافتن مکان‌های تفریحی محلی، رزرو وقت دکتر، ثبت گزارش به پلیس، درخواست تاکسی، برقراری کنفرانس ویدئویی و دسترسی به خدمات بانکی بپردازند. رسانه‌های دولتی و سازمان‌های حکومتی نیز صاحب حساب‌های کاربری رسمی در وی‌چت هستند و از این طریق می‌توانند به‌صورت مستقیم با کاربران ارتباط برقرار کنند. سلطه‌ی وی‌چت با پشتیبانی حکومتی امکان‌پذیر شده است که پیام‌رسان مسنجر فیسبوک را از سال ۲۰۰۹ سانسور، اپلیکیشن کره‌ای لاین را در سال ۲۰۱۵ مسدود و استفاده از واتساپ را سال گذشته ممنوع کرد.

یوهوا وانگ، از ساکنان سابق شانگهای که مقاله‌ای برای دانشکده‌ی ارتباطات و روزنامه‌نگاری دانشگاه کالیفرنیای جنوبی به نام «چگونه وی‌چت در ابعاد وسیع‌تری از زندگی ما ریشه می‌دواند» نوشته است، می‌گوید:

روی گرداندن از وی‌چت [هر روز] برای کاربرانش دشوار و دشوارتر می‌شود.

چینی‌های ساکن خارج از کشور یا هرکس که خانواده یا اقوامش در چین زندگی می‌کند، برای در ارتباط ماندن با ساکنان داخل کشور، باید به استفاده از این اپلیکیشن پیام‌رسان رو بیاورد؛ زیرا دیگر اپلیکیشن‌های آمریکایی در چین ممنوع است.

اکنون بنا به گزارش شین‌هوآ (خبرگزاری رسمی چین) وی‌چت در شرف تبدیل شدن به سامانه‌ی شناسایی الکترونیکی در این کشور است. وی‌چت قرار است به‌جای کارت‌ شناسایی فیزیکی دولتی، کارت‌ شناسایی مجازی برای اشخاص حقیقی صادر کند. از آنجایی که وی‌چت برطبق سیاست حکومت برای ثبت‌ نام افراد نیازمند نام‌های واقعی است، دور از تصور نیست که یک روز بتواند به‌طور کامل جایگزین کارت‌ شناسایی دولتی شود. ویلی شیح، استاد مدیریت دانشکده‌ی کسب‌وکار هاروارد که مقاله‌ای موردی در مورد وی‌چت تألیف کرده است، گذار به سمت یک سامانه‌ی شناسایی الکترونیکی را «یک تحول قابل پیش‌بینی» می‌نامد.

این سامانه به‌صورت آزمایشی اواخر ماه دسامبر آغاز به کار کرد و در ژانویه به سراسر کشور گسترش یافت. این برنامه توسط مؤسسه‌ی تحقیقاتی وزارت امنیت داخلی و تیم وی‌چت در شرکت تنسنت توسعه یافته و از سوی بانک‌ها و دیگر ادارات دولتی شامل بانک سازندگی چین (CCB) و اداره‌ی پلیس بخش نانشا گوانگ‌ژو پشتیبانی شده است.

کاربران به‌منظور ثبت‌ نام در این برنامه، با گشودن مینی اپلیکیشن درون وی‌چت، برای صدور گواهی درخواست می‌دهند. سپس وی‌چت به آن‌ها یک کارت شناسایی سیاه و سفید دیجیتال می‌دهد که برای اغلب استفاده‌های غیر رسمی نظیر ثبت‌ نام در کافی‌نت‌ها کاربرد دارد (ورود به اینترنت در چین نیازمند ارائه‌ی کارت شناسایی است). کاربران برای دریافت کارت شناسایی رنگی نیز می‌توانند درخواست دهند. این کارت را می‌توان در امور رسمی‌تر نظیر تراکنش‌های بانکی و ثبت کسب‌وکار به کار برد. همچنین کاربران می‌توانند کارت‌های شناسایی خود را با استفاده از یک گذرواژه‌ی ۸ رقمی محافظت کنند. شین‌هوآ اعلام کرده است که به‌منظور مقابله با سوء استفاده از کارت‌ شناسایی متقاضیان و برای تأیید هویت آن‌ها از فناوری تشخیص چهره بهره گرفته خواهد شد. علاوه بر این، اپلیکیشن اثر انگشت کاربر و تراشه‌ی کارت را از روی کارت فیزیکی وی ثبت خواهد کرد.

شین‌هوآ می‌گوید شناسه‌ی دیجیتال «شیوه‌ی آسانی برای اثبات هویت واقعی افراد در هر مکان و زمان، بدون نگرانی از جعل هویت است.» کاربران وی‌چت البته همچنان ناگزیر به حمل گوشی‌های خود خواهند بود؛ اما در صورت دسترسی غیر مجاز به گوشی،‌ احتمال قرارگیری آن‌ها در معرض جعل هویت وجود خواهد داشت. این مسئله یک خطر امنیتی بالقوه به‌حساب می‌آید. با این حال تیم وی‌چت در تنسنت از اظهار نظر در این باره خودداری کرده و وزارت امنیت داخلی نیز فعلا واکنشی به آن نشان نداده است.

چین تجربه‌ی به‌کارگیری کارت‌ شناسایی الکترونیکی روی اپلیکیشن‌های موبایل را دارد. در سال ۲۰۱۶، واحد امنیت داخلی شهر ووهان در استان هوبئی در همکاری با علی‌پی (پلتفرم پرداخت موبایل علی‌بابا)، سامانه‌ی کارت الکترونیکی مشابهی راه‌اندازی کرد. در اولین سال آغاز به کار این سامانه، نزدیک به ۴۰۰ هزار نفر از ساکنان ووهان از آن استفاده کردند. در نهایت با به‌روزرسانی‌های بعدی، امکان تبدیل اپلیکیشن سامانه به یک شناسه‌ی قابل اعتماد جایگزین برای اکثر ساکنان این شهر فراهم شد. با این حال، اطلاعات بیشتری درباره‌ی این سامانه وجود ندارد و علی‌بابا نیز از اظهار نظر در مورد آن‌ خودداری و تنها اعلام کرده است که این برنامه دیگر اجرا نمی‌شود.

برای برخی از ناظران، مسئولیت جدید وی‌چت، نگرانی‌هایی‌ در مورد حریم شخصی به وجود آورده است.  علاوه بر ارتباط نزدیک وی‌چت با حکومت چین، در سیاست حریم شخصی این اپلیکیشن آمده است که این پیام‌رسان «به‌منظور پیروی از قوانین و مقررات اجرایی»، داده‌های کاربران را احتمالا «تا زمانی که ضروری باشد» نگهداری می‌کند. وی‌چت در ماه ژانویه، در پاسخ به اظهارات لی شوفو (تاجر چینی) مبنی بر اینکه ما هواتنگ (مدیرعامل تنسنت) «روزانه بر تمام چت‌های ما در این پیام‌رسان نظارت می‌کند»، با انتشار بیانیه‌ای ذخیره‌ی چت‌های کاربران را رد کرد و مدعی شد که وی‌چت داده‌های مربوط به چت‌های کاربران را برای تحلیل‌های کلان‌داده به کار نمی‌گیرد.

برخلاف تلاش‌های تنسنت در جهت اقناع کاربران و دادن آسودگی خاطر به آن‌ها مبنی بر اینکه احترام به حریم شخصی همیشه یکی از مهم‌ترین اصول وی‌چت بوده؛ شهرت این پیام‌رسان بیش از همه ناشی از نظارت سنگینی است که بر آن اعمال می‌شود. با وجود چنین اظهار نظری از سوی شرکت سازنده، این پیام‌رسان از منظر فنی در مقابل نظارت و پایش حکومتی، حفاظت چندانی از کاربران به عمل نمی‌آورد. در گزارش سال ۲۰۱۶ سازمان عفو بین‌الملل، تنسنت به علت فقدان حمایت از آزادی بیان و فقدان رمزنگاری دو طرفه (end-to-end) در وی‌چت، امتیاز صفر از ۱۰۰ به‌ دست آورد. هنگامی که حکومت درخواست دسترسی به داده‌های کاربران دارد، تنسنت این مسئله را به اطلاع عموم نمی‌رساند و هیچ جزئیاتی نیز درباره‌ی انواع رمزنگاری، در صورت کاربرد آن ارائه نمی‌دهد.

با وجود نگرانی‌های مرتبط با حریم شخصی، وی‌چت سلطه و نفوذ خود را حفظ خواهد کرد. مت رایت، مدیر بخش بازارهای نوظهور در انجل‌هک، یک سازمان همکاری‌های کامپیوتری (هکاتون)، می‌گوید:

در کشور چین، فرهنگ عمومی شدیدا فراگیری وجود دارد مبنی بر اینکه حکومت واقعا به زندگی شما دسترسی دارد. تا زمانی که کار مرموزی انجام ندهید و علیه حکومت برنامه‌ریزی نکنید، آن‌ها در داده‌های شما تجسس نخواهند کرد.

شیح می‌گوید حفاظت‌های نسبی حریم شخصی بین اپلیکیشن‌ها اهمیتی ندارند؛ زیرا انتظارات عمومی از حریم شخصی به شدت پایین است و شما در آنجا (چین) هیچ گونه حریم شخصی‌ ندارید.

نشانه‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه کاربران چینی ممکن است حساسیت بیشتری به عواقب احتمالی جمع‌آوری دولتی داده‌ها پیدا کنند. اینکه آیا این حساسیت‌ها به اندازه‌ای خواهد بود که بر سر راه وی‌چت و مزیت قابل توجه آن مانع ایجاد کند، پرسشی است که پاسخی قطعی ندارد. رشد وی‌چت به کمک سانسور اپلیکیشن‌های خارجی، یارانه‌های دولتی و ادغام با سازمان‌های حکومتی میسر شده است. قدم بعدی این اپلیکیشن در تبدیل شدن به یک سامانه‌ی شناسایی حکومتی واقعی، موجب تقویت آن به‌عنوان اپلیکیشن رسمی چین در آینده خواهد شد.

زومیت